Co to jest zachowek?

Zachowek – dla kogo

Zgodnie z art. 911 § 1 k.c. zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. W zakresie prawa do zachowku na równi ze zstępnymi spadkodawcy traktować należy przysposobionego i jego zstępnych, a na równi z rodzicami spadkodawcy – przysposabiającego oraz jego małżonka. Osobie uprawnionej, która dziedziczyłaby z ustawy po spadkodawcy, przysługuje roszczenie z tytułu zachowku, o ile nie otrzymała należnej kwoty w innej postaci, a mianowicie uczynionej przez spadkodawcę darowizny, w postaci powołania do spadku (z mocy ustawy lub testamentu), w postaci zapisu zwykłego lub windykacyjnego, w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (art. 991 § 2 k.c.). W przypadku zstępnych spadkodawcy należna kwota może dodatkowo przybrać postać świadczeń określonych w art. 997 k.c. (tj. kosztów wychowania i wykształcenia oraz kosztów zrealizowanego przez fundację rodzinną obowiązku alimentacyjnego).

Komu nie przysługuje zachowek?

Roszczenie o zachowek nie przysługuje uprawnionemu, który został wydziedziczony, a także: spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c. (tj. jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka, a żądanie to było uzasadnione), spadkobiercy, który odrzucił spadek, oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia. Do zachowku mogą być jednak uprawnieni zstępni wydziedziczonego (art. 1011 k.c.), niegodnego oraz spadkobiercy, który spadek odrzucił. Zstępni zrzekającego się dziedziczenia są pozbawieni prawa do zachowku z wyjątkiem przypadku, gdy skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia nie zostały na nich rozciągnięte (por. art. 1049 § 1 k.c.).

Zachowek a testament

Zachowek przysługuje każdemu uprawnionemu, jeśli nie otrzymał on należnej sobie części spadku ani wskutek dziedziczenia, ani w wyniku darowizny. Ma to zatem również zastosowanie, gdy spadkodawca zapisał w testamencie wszystko innym osobom; wówczas uprawnionym, o których mowa w art. 991 § 1 k.c., przysługuje prawo do roszczenia o zachowek.

Zachowek a darowizna

Dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. Jednak zgodnie z art. 994 § 1 k.c. przy obliczaniu substratu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Zachowek po rodzicach i zachowek po dziadkach; ile wynosi zachowek

Wysokość zachowku po rodzicach ustalana jest przez przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 991 § 1 k.c., w przypadku dzieci zachowek wynosi 1/2 spadku. Jeżeli zaś dziecko jest małoletnie lub trwale niezdolne do pracy, wówczas zachowek wynosi 2/3 wartości spadku. Z kolei prawo do zachowku po dziadkach przysługuje ich wnukom jedynie wtedy, gdy są uprawnione do dziedziczenia bezpośrednio po dziadkach, co ma miejsce w sytuacji, gdy rodzic zmarł przed dziadkami (swoimi rodzicami).

Zrzeczenie się zachowku

Możliwe jest zrzeczenie się prawa do zachowku. Osoba uprawniona do zachowku może zrzec się tego roszczenia poprzez zawarcie odpowiedniej umowy ze spadkobiercą, tj. umowy o zwolnienie z długu uregulowanej w art. 508 k.c. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 1007 § 1 k.c. roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Sytuacja wygląda inaczej, kiedy osoba uprawniona chce się zrzec przyszłego zachowku jeszcze za życia spadkodawcy. Dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się zachowku dopuścił Sąd Najwyższy w uchwale z dn. 17 marca 2017 r. (sygn. akt III CZP 110/16), w której uznał, że jest to dopuszczalne na podstawie art. 1048 k.c. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego