Ograniczenie praw rodzicielskich

Ograniczenie praw rodzicielskich – zagrożenie dobra dziecka

Zgodnie z art. 109 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359 z późn. zm., dalej również jako „k.r.o.”) jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. Przez „odpowiednie zarządzenie” należy rozumieć każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka. W sprawach opiekuńczych sąd może wszcząć postępowanie z urzędu (art. 570 k.p.c.) lub może zostać ono zainicjowane na wniosek każdej osoby, która posiada wiedzę na temat zdarzenia uzasadniającego wszczęcie takiego postępowania (art. 572 § 1 k.p.c.). Chodzi o wszelkie zdarzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo naruszenia dobra dziecka, a tym samym wydania przez sąd zarządzenia z katalogu zawartego w art. 109 k.r.o.

Ograniczenie praw rodzicielskich – zarządzenia sądu opiekuńczego

Zgodnie z art. 109 § 2 k.r.o. sąd opiekuńczy może w szczególności:

• zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
• określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
• poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
• skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
• zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.

Sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 § 3 k.r.o.); może wyłączyć w całości prawo rodzica do zarządu majątkiem dziecka, jak i w części, w odniesieniu do poszczególnych składników tego majątku czy też określonych czynności prawnych. Zarządzenia wydane przez sąd na podstawie ww. przepisu nie stanowią jednak represji w odniesieniu do rodziców – ich celem jest jedynie ochrona zagrożonego dobra dziecka (postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 27 października 1997 r., sygn. III CKN 321/97, LEX nr 236525). Wynika z tego dyrektywa profilaktycznego działania sądu, nakazująca podjęcie ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka, aby zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego jej sprawowania (postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 13 września 2000 r., sygn. II CKN 1141/00, LEX nr 51969).

Różne środki ograniczenia władzy rodzicielskiej – zarządzenia doraźne i trwałe

Zarządzenia sądu wydawane na mocy art. 109 k.r.o. można podzielić na doraźne i trwałe. Przepisy art. 109 § 2 i 3 k.r.o. wymieniają zarządzenia o skutkach trwałych, natomiast zarządzenia o charakterze doraźnym mogą być wydawane na podstawie art. 109 § 1 k.r.o. Ponadto można wyodrębnić takie zarządzenia, których zastosowanie przez sąd ma wpłynąć na poprawę warunków wychowania dziecka w rodzinie, oraz zarządzenia zmieniające dotychczasowe środowisko wychowawcze dziecka. Wobec różnorodności środków ograniczenia władzy rodzicielskiej istotne jest, aby zastosowany środek był najskuteczniejszy w konkretnym stanie faktycznym oraz najmniej drastyczny. Należy jednak pamiętać, że zawarte w art. 109 § 2 k.r.o. wyliczenie zarządzeń opiekuńczych ma charakter przykładowy (uchwała Sądu Najwyższego z dn. 9 czerwca 1976 r., sygn. III CZP 46/75, OSNC 1976/9, poz. 184). Zgodnie z tezą postanowienia Sądu Najwyższego z dn. 4 marca 1999 r. (sygn. II CKN 1106/98, LEX nr 1125073) na podstawie art. 109 k.r.o. sąd opiekuńczy może wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka, a więc – jakiego wymaga troska o prawidłowy duchowy, psychiczny i fizyczny rozwój dziecka.

Sposób kontroli wykonywania wydanego zarządzenia

Każde zarządzenie określone w art. 109 k.r.o. połączone jest ze wskazaniem sposobu kontroli jego wykonania. Sposoby kontroli są różne. Rodzice mogą składać okresowe sprawozdania z wykonywania zobowiązania sądu, sposób wykonania zobowiązania może również skontrolować kurator sądowy, sąd może zwracać się do szkoły, do której uczęszcza dziecko, o nadesłanie stosownych informacji. Sąd może również zasięgać informacji w świadczących pomoc rodzinie placówkach leczniczych, terapeutycznych. Może również nałożyć obowiązek składania zaświadczeń o podjęciu i kontynuowaniu terapii odwykowej.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej – kurator sądowy

Często stosowanym przez sądy środkiem ograniczającym wykonywanie władzy rodzicielskiej jest nadzór kuratora sądowego. Stosując ten środek, sąd ma wgląd w życie rodziny poprzez systematyczne wizyty kuratora w miejscu zamieszkania rodziny. Na podstawie kart nadzoru, jak również składanych okresowo sprawozdań kuratorskich, sąd ocenia, czy rodzice właściwie wykonują władzę rodzicielską i w przypadku braku zastrzeżeń może środek ten uchylić. Jednocześnie kurator sądowy czuwa nad sytuacją małoletniego dziecka, które w nadzorowanej rodzinie jest wychowywane. W przypadku niepokojącej sytuacji zastanej w rodzinie (np. nadużywanie alkoholu, przemoc), niewywiązywania się przez rodzica z zobowiązań nałożonych przez sąd (np. niepodjęcia starań o skierowanie dziecka do szpitala) czy też braku współpracy rodziny z kuratorem sądowym (np. gdy rodzina nie otwiera drzwi kuratorowi) sąd może wszcząć z własnej inicjatywy albo na wniosek kuratora sądowego postępowanie o zmianę wydanych zarządzeń opiekuńczo-wychowawczych wobec konkretnych małoletnich. Ma to na celu dostosowanie stosowanych środków ingerencji sądu we władzę rodzicielską do sytuacji konkretnej rodziny i umożliwia szybką reakcję na ewentualne zagrożenia zdrowia i życia dziecka.

Ograniczenie praw rodzicielskich – piecza zastępcza

Najbardziej drastycznym środkiem ingerencji sądu we władzę rodzicielską jest umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej. Środek ten powinien być stosowany dopiero wówczas, gdy inne zarządzenia nie dały pożądanego wyniku, ponieważ środek ten prowadzi do odseparowania dziecka od rodziców. Rozróżniamy pieczę zastępczą instytucjonalną i rodzinną. Do rodzinnej pieczy zastępczej zaliczamy rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Rodziny zastępcze dzielą się na spokrewnione (tworzone przez wstępnych i rodzeństwo) i niespokrewnione z dzieckiem (zawodowe i niezawodowe). Niewątpliwie umieszczenie małoletniego w spokrewnionej rodzinie zastępczej sprzyja złagodzeniu przeżyć dziecka związanych z rozłąką z rodzicami. Wśród rodzin zastępczych zawodowych ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wyróżnia rodziny pełniące funkcję pogotowia rodzinnego (dla dzieci, wobec których odpowiednie służby podjęły interwencję) oraz rodziny specjalistyczne (dla dzieci z deficytami). W ramach instytucjonalnej pieczy zastępczej wyróżnić można: placówki opiekuńczo-wychowawcze (socjalizacyjne, specjalistyczno-terapeutyczne i rodzinne), regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne i interwencyjne ośrodki preadopcyjne.

Właściwość sądu

Zgodnie z art. 569 § 1 k.p.c. do rozpoznania spraw o wydanie bądź zmianę zarządzeń opiekuńczo-wychowawczych właściwy jest wyłącznie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca pobytu tej osoby. W braku i tej podstawy właściwy jest Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy. Określając miejsce zamieszkania dziecka. Zasada ta nie znajduje jednak zastosowania w wypadkach nagłych, kiedy to sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy (art. 569 § 2 k.p.c.). Jednocześnie sąd opiekuńczy zawiadamia o wydaniu orzeczenia właściwą jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, która udziela rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy. Celem tego zawiadomienia jest składanie sądowi opiekuńczemu, w terminach określonych przez ten sąd, sprawozdania dotyczącego sytuacji rodziny i udzielanej pomocy (art. 109 § 4 k.r.o.).

Ograniczenie praw rodzicielskich – orzecznictwo

Zgodnie z postanowieniem SN z 27.10.1997 r., III CKN 321/97, LEX nr 236525, zarządzenia wydane przez sąd na podstawie art. 109 k.r.o. nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców. Jedynym ich celem jest ochrona zagrożonego dobra dziecka. Wydanie zarządzeń jest konieczne w przypadku niewłaściwego wykonywania władzy rodzicielskiej. Środek taki stanowi ostrzeżenie dla rodziców, że w sposób nieprawidłowy wykonują władzę, co może prowadzić do jej dalszego ograniczenia, a w dalszej kolejności – do pozbawienia władzy rodzicielskiej.