Ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Zgodnie z art. 16 § 1 Kodeksu cywilnego osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Ubezwłasnowolnienie częściowe ma charakter fakultatywny; sąd, uwzględniając całokształt sytuacji życiowej i rodzinnej osoby mającej ograniczoną zdolność do prowadzenia zwykłych spraw, ocenia, czy ubezwłasnowolnienie częściowe jest celowe. Stanowi ono bowiem poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, jego orzeczenie musi stanowić optymalne ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycznej. Instytucja ta ma na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia (postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 15 maja 1969 r., sygn. I CR 132/68, OSNPG 1968/10, poz. 58). Przepis art. 16 § 1 k.c. wskazuje enumeratywnie trzy grupy przyczyn dysfunkcji mentalnej uzasadniającej potrzebę pomocy danej osobie w prowadzeniu jej spraw: 1) chorobę psychiczną, 2) niedorozwój umysłowy, 3) zaburzenia psychiczne, takie jak pijaństwo lub narkomania. Oczywiście zarówno stan uniemożliwiający kierowanie swym postępowaniem, jak i stan wskazujący na potrzebę udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw to kwestie ustalane indywidualnie. Co istotne, orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego może nastąpić tylko względem osoby pełnoletniej. Niemożność orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego wobec osoby w wieku między 13. a 18. rokiem życia jest oczywista. Osoba w tym wieku ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych z mocy samego prawa.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 § 2 k.c.). Ma to na celu przede wszystkim ochronę praw osoby mającej – na skutek ubezwłasnowolnienia częściowego – ograniczoną zdolność do czynności prawnych, zobowiązujących i rozporządzających, i to zarówno przy czynnościach jednostronnych, jak i przy umowach. Kurator ma kompetencję do reprezentowania tej osoby oraz do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy postanowi tak sąd opiekuńczy.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Zgodnie z art. 13 § 1 k.c. osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Przepis ten wskazuje na tzw. przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego. Z regulacji tej wynika zatem jednoznacznie, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby w wieku powyżej lat trzynastu (warunek osiągnięcia tego wieku jest pierwszą i podstawową przesłanką, od której uzależniona jest możliwość ubezwłasnowolnienia) może dojść tylko wtedy, gdy są spełnione w chwili orzekania o ubezwłasnowolnieniu dwie dalsze (poza wiekiem) przesłanki, a mianowicie:

• osoba, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią (co oznacza, że inne problemy osoby, niezależnie od tego, co jest ich przyczyną, nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia), oraz
• wskutek tej choroby „nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”.

Warto zatem podkreślić, że orzeczenie ubezwłasnowolnienia, zarówno całkowitego, jak i częściowego, nie wchodzi w grę w stosunku do osoby, która nie ukończyła lat 13, gdyż taka osoba (zgodnie z art. 12 k.c.) nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych.

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego można podzielić na dwie kategorie: skutki ogólne oraz skutki szczególne, które odnoszą się do konkretnych dziedzin życia. Ogólnym skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego samego ubezwłasnowolnionego. Z kolei do skutków szczególnych można zaliczyć m. in. zakaz zawierania związku małżeńskiego (art. 11 § 1 k.r.o.). Ponadto dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 k.c.). Ustanowienie opieki dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie wynika z tego, iż nie może on samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym. W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby niepełnoletniej – w wieku powyżej lat 13. – gdy pozostawała ona pod władzą rodzicielską, od uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym rodzice nadal sprawują tę władzę. Opiekę dla takiej osoby ustanawia się tylko wówczas, gdy nie pozostaje już ona (niezależnie od przyczyn) pod władzą rodzicielską.

Ubezwłasnowolnienie częściowe a ubezwłasnowolnienie całkowite

Przyczyny ubezwłasnowolnienia częściowego są podobne do całkowitego, jednakże orzekanie ubezwłasnowolnienia całkowitego ma miejsce wówczas, gdy stan choroby psychicznej jest głęboki. Tylko w takim wypadku bowiem można mówić o stanie uniemożliwiającym kierowanie przez chorego „swym postępowaniem”. Lepszy stan zdrowia uzasadnia jedynie orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego. Przepis art. 16 § 1 k.c. należy bowiem rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, co do której brak podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych.

Postępowanie sądowe o ubezwłasnowolnienie

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite regulują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art. 544 – 5601 k.p.c.). Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
• jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
• jej przedstawiciel ustawowy.

Należy jednak pamiętać, że krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Ponadto wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Podkreślenia wymaga także fakt, że samo złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądzają jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby w nim wskazanej – sąd przeprowadza bowiem postępowanie dowodowe na wielu płaszczyznach z udziałem samego zainteresowanego, biegłych lekarzy (psychiatry, neurologa czy psychologa) oraz innych uczestników postępowania.

Kiedy zasadne jest złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy zatem dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i jego rodziny (postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 29 grudnia 1983 r., sygn. I CR 377/83, LEX nr 8582). Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez sądy powszechne, ubezwłasnowolnienie leży w interesie osoby ubezwłasnowolnionej także wtedy, gdy w jego wyniku stworzone zostaną korzystniejsze warunki do uporządkowania stosunków majątkowych tej osoby. Prawa majątkowe osoby ubezwłasnowolnionej mogą być z korzyścią dla niej reprezentowane przez opiekuna prawnego (art. 13 § 2 k.c.), który we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby i majątku podopiecznego musi uzyskiwać zgodę sądu opiekuńczego (art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o.; tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 17 lutego 1981 r., sygn. II CR 11/81, LEX nr 8308). Co istotne jednak podstawą ubezwłasnowolnienia nie może być sam przez się zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi (postanowienie Sądu Najwyższego z dn. 14 marca 1977 r., sygn. II CR 58/78, LEX nr 7919).