Wydziedziczenie

Istota wydziedziczenia

Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przesłankę wydziedziczenia wymienioną w art. 1008 pkt 1 należy uznać za wypełnioną, jeżeli zachowanie uprawnionego do zachowku spełnia jednocześnie trzy warunki: 1) jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, 2) jest uporczywe, 3) podlega dezaprobacie ze strony spadkodawcy. Chodzi zatem o obiektywne naruszanie zasad współżycia społecznego. Uporczywość zachowania może przejawiać się w powtarzalności (wielokrotności) lub długotrwałości postępowania. Istotne jest także, aby spadkodawca za życia wyrażał rzeczywistą dezaprobatę wobec określonego zachowania wydziedziczonego. Z kolei oceny, czy uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (art. 1008 pkt 2 k.c.), należy dokonywać przy uwzględnieniu właściwych przepisów prawa karnego. Uprawniony do zachowku może również zostać wydziedziczony, jeżeli uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 k.c.). Pojęcie obowiązków rodzinnych może być interpretowane szeroko. Do kategorii tej można zaliczyć zarówno obowiązki wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny, obowiązki wynikające z art. 23 k.r.o.), jak i powinności czysto społeczne lub moralne (np. obowiązek opieki nad osobą starszą czy chorą). Niedopełnianie obowiązków rodzinnych musi cechować się uporczywością, a więc pewną powtarzalnością lub stałością.

Przyczyny wydziedziczenia

Spadkodawca, postanawiając o wydziedziczeniu osoby uprawnionej do zachowku, musi wskazać w testamencie przyczynę wydziedziczenia (art. 1009 k.c.), co oznacza, że przyczyna ta musi wystąpić przed samym aktem wydziedziczenia. Należy pamiętać, iż testator jest ograniczony przyczynami wymienionymi w art. 1008 pkt 1–3 k.c. Wydziedziczenie będzie zatem skuteczne tylko wtedy, gdy wskazana zostanie co najmniej jedna z przyczyn wymienionych w tym przepisie. Przyczyna wydziedziczenia musi jednak wystąpić w rzeczywistości. Wydziedziczenie bezpodstawne nie pozbawia bowiem prawa do zachowku, zaś uprawniony może dowodzić jego bezzasadności. Przyczyna wydziedziczenia musi zaistnieć przed otwarciem spadku, ale zachowanie wydziedziczonego stanowiące podstawę wydziedziczenia nie musi być kontynuowane do chwili otwarcia spadku.

Skutki wydziedziczenia

Dokonanie wydziedziczenia obejmuje dwa skutki: pozbawienie zachowku oraz wyłączenie od dziedziczenia wydziedziczonego spadkobiercy, a zatem nie dochodzi on ani do dziedziczenia, ani nie przysługuje mu roszczenie o zachowek. Jest tak dlatego, że skutki wydziedziczenia są dalej idące, zatem mieszczą w sobie łagodniejszy skutek w postaci niedojścia do spadku.

Kiedy dokonane wydziedziczenie jest skuteczne?

Wydziedziczenie jest skuteczne, jeżeli zostało dokonane w ważnie sporządzonym testamencie. Nie ma przeszkód, aby stanowiło ono jego jedyne postanowienie. Spadkodawca nie musi przy pozbawieniu spadkobiercy zachowku (wydziedziczeniu) użyć słów ustawowych (verba legis), wystarczy, że wola wydziedziczenia wyraźnie wynika z treści testamentu, a powody wydziedziczenia pokrywają się z przyczynami, o których mowa w art. 1008 (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1998 r., sygn. III CKN 561/97, LEX nr 1632159). Wystarczy, aby wola wydziedziczenia oraz jego przyczyna jednoznacznie wynikały z zawartych w testamencie sformułowań. Co istotne, wydziedziczenie nie może być uczynione pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Wydziedziczenie skutkuje pozbawieniem wskazanej w nim osoby prawa do zachowku. W literaturze powszechnie przyjmuje się, że powoduje ono także, iż wydziedziczony traci przymiot spadkobiercy ustawowego, tj. traktuje się go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Mimo że roszczenie z tytułu zachowku jest roszczeniem pieniężnym, z natury więc podzielnym, należy stanąć na stanowisku, że niedopuszczalne jest wydziedziczenie częściowe. Oznacza to, że spadkodawca może pozbawić uprawnionego jedynie całości zachowku, nie jest natomiast uprawniony do miarkowania jego wysokości.