Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych – zmiana przepisów

Główne założenia nowelizacji ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych

Celem przygotowywanego projektu jest zwiększenie efektywności zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Praktyka wskazuje bowiem, że pod rządami obecnej ustawy zwalczanie to charakteryzuje się znikomą skutecznością. Liczba spraw prowadzonych wobec podmiotów zbiorowych jest niewielka, a wysokość kar nakładanych w trybie obecnej ustawy jest niewielka, co oznacza, że przepisy ustawy stosowane są głównie wobec małych podmiotów zbiorowych. Wypacza to koncepcję odpowiedzialności osób prawnych i prowadzi do wniosku, iż przyjęty w Polsce model nie sprawdził się. Warto wskazać, że efektywność regulacji odnoszących się do odpowiedzialności osób prawnych (podmiotów zbiorowych) ma również istotne znaczenie z uwagi na zobowiązania międzynarodowe wynikające z wiążących Polskę instrumentów prawnych Unii Europejskiej, Rady Europy i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Na Polsce ciąży bowiem obowiązek wprowadzenia sprawnie funkcjonującego systemu odpowiedzialności osób prawnych i zapewnienia, by osoby prawne podlegały skutecznym i odstraszającym sankcjom, proporcjonalnym do wagi popełnionych przestępstw.  

Nowa definicja podmiotu zbiorowego

Projekt ustawy przewiduje w pierwszej kolejności wprowadzenie nowej definicji „podmiotu zbiorowego”. Obecnie zgodnie z art. 2 pkt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna. Planowany projekt przewiduje, że ustawa będzie miała zastosowanie do podmiotów zbiorowych zatrudniających co najmniej 500 osób w co najmniej jednym roku z dwóch ostatnich lat obrotowych lub takich podmiotów, które osiągają roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych przekraczający równowartość 100 milionów euro. Oznacza to, że spod regulacji ustawowych wyłączone zostaną małe, średnie i część dużych firm, a przepisami ustawy objęte zostaną największe podmioty prawne. 

Wyeliminowanie prejudykatu

Projekt ustawy przewiduje także wyeliminowanie uprzedniego skazania osoby fizycznej jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (tj. prejudykatu) oraz umożliwienie prowadzenia postępowania wobec takiego podmiotu niezależnie od procesu przeciwko działającej w jego imieniu osobie fizycznej. Ustawa w aktualnym brzmieniu przewiduje, że podmiot zbiorowy można pociągnąć do odpowiedzialności jedynie w przypadku uprzedniego skazania osoby fizycznej. Nowy mechanizm pociągania do odpowiedzialności w sposób znaczący zwiększy ryzyko prawne ciążące na przedsiębiorcach objętych ustawą, tym bardziej, że nowelizacja wprowadza odpowiedzialność osób prawnych za przestępstwa popełnione na ich korzyść, bez względu na możliwość zidentyfikowania osoby fizycznej, która jest sprawcą czynu zabronionego. 

Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego

Projekt nowelizacji wskazuje także katalog osób, za które podmiot ten ponosił będzie odpowiedzialność. Będą to przede wszystkim członkowie organów podmiotu zbiorowego, jeżeli ich działania nie stanowią działania samego organu, osoby działające m.in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokury oraz osoby będące pracownikami podmiotu zbiorowego, przy czym warunkiem odpowiedzialności za ich czyny będzie uzyskanie przez podmiot zbiorowy korzyści, choćby niemajątkowej, lub możliwość jej uzyskania. Nowelizacja zakłada także wskazanie przesłanek zawinienia przez podmiot zbiorowy, które obejmują winę w wyborze albo nadzorze oraz tak zwaną winę organizacyjną. W ustawie zawarto także warunki zwolnienia podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności – zwolnienie takie jest możliwe, jeśli pomimo wystąpienia nieprawidłowości wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. 

Kary nakładane przez sąd  

Projekt przewiduje rezygnację z ograniczenia wymiaru kar pieniężnych poprzez powiązanie ich z wysokością przychodu podmiotu – obecnie wymiar kary ograniczony jest do maksymalnie 3% rocznego przychodu podmiotu zbiorowego. Co więcej, zaplanowano także podniesienie progu zagrożenia karą do 10.000 zł (co wynika ze wspomnianego ograniczenia zakresu podmiotowego oraz założenia, że postępowania na podstawie ustawy nie należy wszczynać w sprawach dotyczących drobnych korzyści). Jednocześnie – z tych samych względów – projektuje się podniesienie pułapu zagrożenia do 30.000.000 zł. Proponuje się także uchylenie art. 16 ustawy – w obecnym brzmieniu zawiera on katalog czynów zabronionych będących podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Zdaniem projektodawcy jest on rozbudowany i mało czytelny – zostanie on zastąpiony zasadą odpowiedzialności za każde przestępstwo i przestępstwo skarbowe. 

Brak postępowania przygotowawczego w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

Pomimo likwidacji wymogu prejudykatu, projekt nie zakłada wszczynania i prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Postępowanie dowodowe w tej mierze ma się, co do zasady, toczyć przed sądem; odpowiednie ustalenia, pozwalające na skierowanie wniosku w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, dokonywane będą w ramach postępowania przygotowawczego toczącego się w sprawie danego czynu zabronionego albo przeciwko sprawcy takiego czynu. Jeżeli natomiast w określonym stanie faktycznym brak będzie przesłanek do wszczęcia postępowania karnego, ustalenie faktów, sprawdzenie istotnych okoliczności oraz zabezpieczenie dowodów niezbędnych dla złożenia wniosku do sądu będzie mogło nastąpić w trybie administracyjnym.