Zrzeczenie się spadku

Umowy dotyczące spadku

Co do zasady polskie prawo zakazuje zawierania umów dotyczących przyszłego spadku. Zgodnie bowiem z art. 1047 k.c. z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Charakterystyczną cechą prawa spadkowego jest bowiem to, że aktywuje się ono wraz z chwilą śmierci spadkodawcy. Jednym z takich wyjątków ustawowych, o których mowa w art. 1047 k.c., jest umowa o zrzeczeniu się dziedziczenia. Na podstawie takiego porozumienia potencjalny spadkobierca rezygnuje z przyszłego spadku jeszcze za życia spadkodawcy – tym samym w chwili otwarcia spadku uważa się, że taka osoba nie dożyła do tego momentu (choć faktycznie może pozostawać przy życiu).

Zrzeczenie się dziedziczenia

Zgodnie z treścią art. 1048 k.c. spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Przepis ten przewiduje zatem dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, czyli umowy, mocą której potencjalny spadkobierca ustawowy zrzeka się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Jak już wspomniano wcześniej, stanowi ona wyjątek od zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej wyrażonego w art. 1047 k.c. Zrzec się dziedziczenia może każdy spadkobierca ustawowy, niezależnie od tego, do której grupy spadkobierców należy. Nie chodzi więc tylko o tę osobę, która w okolicznościach istniejących w momencie zawarcia umowy ma największe szanse na dziedziczenie (np. za życia dziecka spadkodawcy dziedziczenia może zrzec się również jego dalszy zstępny, np. wnuk). Należy jednak pamiętać, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej (art. 1049 § 1 k.c.).

Zrzeczenie się spadku a odrzucenie spadku

Faktycznie zrzeczenie się spadku często jest mylone z jego odrzuceniem. Różnica jest jednak zasadnicza – aby spadkobierca mógł zrzec się spadku, musi zawrzeć ze spadkodawcą umowę. Musi to zatem nastąpić za życia spadkodawcy. Odrzucenie spadku następuje natomiast już po jego śmierci. Ponadto przy odrzuceniu spadku, przechodzi on na zstępnych odrzucającego. W przypadku zrzeczenia, co do zasady, obejmuje ono również wszystkich zstępnych.

Skutek zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia skutkuje wyłączeniem danej osoby od dziedziczenia ustawowego, tak jakby nie dożyła ona chwili otwarcia spadku, i utratą wszystkich uprawnień związanych ze statusem spadkobiercy ustawowego po konkretnym spadkodawcy (m.in. prawa do zachowku). Osoba taka nie traci jednak zdolności do dziedziczenia testamentowego – spadkodawca może powołać danego spadkobiercę w testamencie lub uczynić na jego rzecz zapis zwykły lub windykacyjny, a także polecenie. Zgodnie ze stanowiskiem zaprezentowanym bowiem przez Sąd Najwyższy, spadkobierca ustawowy, który zrzekł się przez umowę z przyszłym spadkodawcą dziedziczenia po nim, może dziedziczyć po tym spadkodawcy na podstawie sporządzonego przez niego testamentu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1972 r., sygn. III CZP 26/72, OSNCP 1972/11, poz. 197). Powołanie do dziedziczenia lub uczynienie rozrządzenia w testamencie nie uchyla jednak skutków prawnych zrzeczenia się. Należy także pamiętać, że umowa o zrzeczenie się dziedziczenia wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy.

Forma umowy o zrzeczenie się dziedziczenia

Artykuł 1048 zdanie drugie k.c. przewiduje wymóg zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia w formie aktu notarialnego. Niedopełnienie tego wymogu skutkuje nieważnością umowy (art. 73 § 2 k.c.). Każda ze stron może przy zawieraniu umowy skorzystać z pomocy pełnomocnika. Pełnomocnictwo takie (rodzajowe, szczególne) pod rygorem nieważności powinno być jednak udzielone w formie aktu notarialnego (art. 99 § 1 w zw. z art. 1048 zd. drugie k.c.). Ponadto przepisy dotyczące spadkobrania nie przewidują możliwości „zrzeczenia się spadku” czy udziału w nim na korzyść innego spadkobiercy. Spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej zawartej z przyszłym spadkodawcą (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 1984 r., sygn. III CRN 35/84, OSNCP 1984/10, poz. 184). Nieważne jest także jednostronne oświadczenie woli spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2005 r., sygn. II CK 322/04, niepubl.). Z kolei uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia może nastąpić przez zawartą w formie aktu notarialnego umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono (por. art. 1050 k.c.).

Czy dziecko może zrzec się spadku?

Co do zasady – tak. Należy jednak pamiętać, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zrzec się dziedziczenia na podstawie umowy zawartej w jej imieniu przez przedstawiciela ustawowego, którym w przypadku małoletnich najczęściej są ich rodzice lub inni przedstawiciele ustawowi. Ponadto, co istotne, podpisanie takiej umowy musi zostać poprzedzone uzyskaniem zezwolenia sądu opiekuńczego (zgodnie z art. 101 § 3, art. 156 i 178 § 2 k.r.o.). Wydaje się natomiast, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może działać samodzielnie, jeżeli występuje jako spadkodawca – nie zaciąga ona zobowiązania ani nie rozporządza swoim prawem.

Czy można zrzec się tylko części spadku?

W orzecznictwie i doktrynie brak jest obecnie zgodności co do tego, czy i w jakim zakresie możliwe jest ograniczenie zakresu zrzeczenia się dziedziczenia. Dość powszechnie akceptuje się dopuszczalność zrzeczenia się określonej ułamkowo części spadku lub udziału w spadku, a także prawa do zachowku. Większe wątpliwości budzi natomiast zagadnienie zrzeczenia się wyodrębnionej masy spadkowej (np. gospodarstwa rolnego, przedsiębiorstwa) lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku. W postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 r. (sygn. III CK 353/02, LEX nr 585802) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że należy uznać za dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku, mającemu przypaść zrzekającemu na podstawie dziedziczenia ustawowego. Nie jest jednakże dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do poszczególnych przedmiotów. Z kolei w uchwale z dnia 17 marca 2017 r. (sygn. III CZP 110/16, LEX nr 2248747) Sąd Najwyższy stwierdził, że zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku należy uznać za dopuszczalne. Zrzeczenie się jedynie prawa do zachowku nie pozbawia zrzekającego się statusu spadkobiercy ustawowego – traktuje się go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, tylko na potrzeby ustalenia zachowku.